De gelaagdheid van twijfel.

Layers;

Privé gebruik van Twijfel en Onthechting voor Dummies
Door Nico Muhly, Calefax Rietkwintet en Lenneke Ruiten

Raaf Hekkema

Ieder jaar is het een keer dertien april. Zo ook in 2012. Het is zelfs Vrijdag de Dertiende, een dag om in bed te blijven. Dat heb ik dan ook het grootste deel van de dag gedaan. Begrijpelijk als je weet dat ik ervoor vier nachtdiensten heb gedraaid. En om helemaal van enige verjaardags-perikelen af te zijn, ga ik vanavond naar een concert in Muziekgebouw Frits Philips. Eerst wilde ik de hele familie daarvoor uitnodigen, maar ik bedacht net op tijd dat ik Vriend van Calefax was, niet hun ergste vijand. Bovendien wil ik de wereldpremière van Nico Muhly’s Hymns for Private Use, de titel zegt het al, niet met anderen delen.

Tijdens de opkomst van het Kwintet, valt me iets op. Op tien januari, na een uitvoering van musikFabrik, noteerde ik het volgende:

Er is geen overgang tussen leven en dood, klank en stilte. Stilte is ook klank en daarmee is dood tegelijk leven. Althans in mijn wereld. En niemand heeft me verboden de vraag Welke klank maak je als eerste in een lege ruimte? eerst zelf te beantwoorden alvorens naar de muziek te luisteren. Dat is minimaal één muzikant met me eens. Zo niet, dan vertel ik iedereen bij Calefax dat hij is vreemdgegaan.

Alban Wesly N.S.

Met die ene muzikant doelde ik op fagottist Alban Wesly en wat schetst mijn verbazing? Het is uitgelekt – ik heb echt niks gezegd Alban, ik zweer het – en er zijn disciplinaire maatregelen getroffen. Raaf Hekkema kondigt het 990-ste optreden van Calefax op indringende wijze aan. Alban Wesly – die zichzelf de beste voetballer noemt van het Kwintet – is de komende zes wedstrijden geschorst en vervangen door Heidi Mockert. Hekkema zegt er nadrukkelijk bij dat Wesly het duizendste optreden niet hoeft te missen. Een duidelijke waarschuwing. Officieel speelt Alban Wesly niet mee omdat hij in verwachting is van zijn eerste kind. Maar ook zijn vervangster, Heidi Mockert, is in verwachting en zij speelt wel…!?

Het is natuurlijk niet aardig om te zeggen dat Alban niet gemist wordt, maar Heidi – in Engeland geboren en in Duitsland opgegroeid – is een waardig vervangster. Ze mag zelfs de leiding nemen in één van de Bach-intermezzo’s, die zowel een contrast vormen met de overige werken, als een soort tijdloos tussenspel: Bach is het begin, Bach is het einde. Bach is de Alfa en de Omega.

Het programma van vanavond draagt de titel Layers. Op zich is die titel goed te verdedigen, maar ik zou het toch liever de avond van de Twijfel noemen. Line and Length, is behalve een compositie van Matthew Shlomowitz, ook een cricketterm. Het is een worp die de slagman bewust aan het twijfelen moet brengen: meppen of niet meppen, dat is de vraag. Een deel van het werk doet me aan treinverkeer denken. Een mooi muziekstuk om onder een filmpje te gebruiken. Dat blijkt Shlomowitz zelf ook al bedacht te hebben, gezien zijn werk Train Travel.

Walden van Hans Abrahamsen is een schitterende compositie die het publiek meeneemt naar de eenzaamheid van het bestaan, letterlijk in een hutje op de hei. Gebaseerd op het werk van filosoof en schrijver Henri David Thoreau, verklankt het de twijfel van de kluizenaar. Is hij onderdeel van de organische natuur, of is hij er slechts te gast? Misschien wordt hij door dieren zelfs als een indringer gezien. Ben je als mens afhankelijk van de natuur of stijg je er bovenuit? De compleet verschillende zangpatronen van vogels die samengevoegd toch een eenheid lijken te vormen, tonen in elk geval aan dat je geen onderdeel uitmaakt van de gelukzaligen die het aardoppervlak overvleugelen. De twijfel leidt tot vertwijfeling. Thoreau heeft de natuur de rug toegekeerd, en is gestorven aan een loodvergiftiging.

Walden is een compositie vol momenten van twijfel en verstilling. De vijf musici presenteren zich als solist of als duo, nooit ontstaat er een duidelijke meerderheid. Alsof de natuur strijdt met zichzelf en de buitenstaander vreemde sprongen moet maken om niet één van de partijen een meerderheid te bezorgen en de ander te vernietigen. Er moet altijd een evenwicht gezocht worden. Soms zijn enkele staccato-nootjes voldoende om de balans te herstellen. Die nootjes weten de musici van Calefax, zonder dat ik ze met hun voeten zie tellen, steeds weer exact tegelijk te produceren. Ongelooflijk knap. Die onderlinge verbondenheid, dat moet een soort groepsgeest zijn die in de dierenwereld wel vaker wordt aangetroffen.

Trotse componist Nico Muhly voor het Calefax Rietkwintet

De hymnen uit Hymns for Private Use van Nico Muhly, zijn een mengelmoes van muziekstijlen op teksten die geschreven zijn tussen de vierde en de achttiende eeuw van onze jaartelling, aangevuld met nieuwe hymnen voor imaginaire schoolklassen in het koloniale Amerika. De muziek beweegt zich daardoor van de ene stijl naar de andere, kriskras door de tijd, zonder tot rust te komen. Het zijn hymnen in chaos. Een chaos waarin de jonge operazangeres Lenneke Ruiten orde probeert te scheppen, maar twijfelt of ze daartoe wel in staat is. De zachte wiegezang van Maria wordt ruw verstoord door trillende en bevende blazers, angstig en onzeker in hun aanbidding van het Kind. In de herfst laat de componist de blaadjes zachtjes ruisend van de bomen vallen, een moment van bezinning. Totdat Jelte en Heidi erdoorheen ploegen met hun gigantisch krachtige bladerenblowers.

Lenneke Ruiten en Heidi Mockert

Muhly legt in deze compositie een parallel naar de hedendaagse, menselijke wereld. Uitgezonderd diegenen die vinden dat zij recht hebben op alles en de hulpbehoevenden laten barsten, is het een wereld vol twijfel en angst. Hoe weet je nu of je iets goed doet? Welk pad moet je kiezen? Stilstaan blijkt geen optie en als je eenmaal op weg bent, het einde van het pad nadert, dan stort het noodlot zoveel puin over je weg, dat je noodgedwongen om moet keren. Heb je je hele leven trouw naar de regels van de kerk gehandeld, blijkt dat de pastoor de grootste misdadiger was die ooit het dorp bewoonde. Je blijft het Ave Maria zingen omdat je niet meer anders kunt, maar de betekenis, de richting van het lied, is in wierook opgegaan. Het is geen gemakkelijk muziekstuk, maar Muhly heeft een werk gecreëerd dat door iedereen op eigen wijze geïnterpreteerd mag worden. Daar kun je eindeloos over discussiëren, je kunt ook de componist gehoorzamen en de hymnes uitsluitend thuis gebruiken, geheel naar eigen inzicht twijfelend of je de goede uitvoering hebt gekozen. Precies zoals Muhly bedoeld heeft.

Altijd op weg naar de volgende compositie

Ook over het laatste werk, New York Counterpoint van Steve Reich, hebben de vijf musici van Calefax lang getwijfeld. Het arrangement van Raaf Hekkema is namelijk bestemd voor elf blazers. Niet erg handig als je in een Quintet speelt dat niet verder dan tot vijf kan tellen. Na lang aarzelen hebben de leden van Calefax de knoop doorgehakt en door middel van loting de vijf instrumenten aangewezen die live de muziek mogen vertolken. Gelukkig zit daar de klarinet bij, zodat Ivar Berix zijn Kunst niet aan een elektronisch appeltje hoeft af te staan. De zes afvallers zijn in een koffer gepropt en via luidsprekers te beluisteren. In de solostukken klinken vaak drie of vier klarinetten, terwijl er slechts één te zien is. Je zou kunnen zeggen dat Ivar Berix op zo’n moment met zichzelf speelt. Of is het Steve Reich die met hem speelt. Nu begin ik te twijfelen…

Heidi en Ivar

Het was in ieder geval een prettige verjaardag, doen we volgend jaar weer zo. Calefax en Heidi Mockert heel hartelijk bedankt, evenals operaster Lenneke Ruiten. En voor de aanstaande vader: alvast gefeliciteerd. Het is nu te laat om nog te twijfelen.

Stasis; the world according to musikFabrik

De nog lege wereld, oorverdovend stil

Welke klank maak je als eerste in een lege ruimte? Een interessante, filosofische, existentiële vraag die componiste Rebecca Saunders (UK 1967) aan iedere musicus van musikFabrik afzonderlijk stelde als bron van inspiratie voor haar werk Stasis. Je kunt bij het woord ruimte natuurlijk aan diverse lege ruimtes denken, van garagebox tot loods, van douchehokje tot concertgebouw. Vanwege persoonlijke fascinaties denk ik direct aan het heelal, kort na de oerknal. Ik zie mezelf als toeschouwer, onaantastbaar, tussen exploderende sterrenstelsels, botsende planeten, giftige gaswolken en een overweldigend kleurenpalet van sterrennevels zweven.

 In een oorverdovende stilte, want geluid plant zich in het luchtledige niet voort. ***Dringend muzikanten voor de korte afstand gezocht!***

 Welke klank maak je dan het eerst? Helemaal geen gekke vraag. Er zijn meerdere scheppingsverhalen bekend waarin muziek een hoofdrol speelt. De mooiste ontstaanslegende vind ik nog altijd Ainulindalë van J.R.R. Tolkien. Schepper Ilúvatar laat daarin zijn Ainur door hem gecomponeerde muziek uitvoeren. Een bouwwerk dat steeds complexer wordt. Als één van zijn engelen vervolgens dissonanten aan de muziek toevoegt, ontstaan tegenstellingen, polarisaties. Ilúvatar laat zien wat zijn Ainur gecreëerd hebben. Een wereld vol strijd, de eeuwige strijd tussen goed en kwaad. Een wereld die vele tijdperken later bekend zal staan als Midden-Aarde en van de houterige hobbit Elijah Wood een held zal maken.

 Terug naar de muzikale kosmos en de keuze van klank. Ik zou zelf beginnen met een lang aanhoudend, donker geluid. In een lage toon ligt immers het hele muzikale stelsel van toonladders en klankverhoudingen besloten. Van daaruit kun je een wereld van ongebreidelde fantasie creëren. Fluitiste Helen Bledsoe denkt er waarschijnlijk hetzelfde over. Ze begint laag, maar doet vervolgens geen poging een harmonische klankwereld tevoorschijn te fluiten. In plaats daarvan lijkt ze een soort vervloeking over het publiek uit te spreken. Ze praat of fluistert in haar dwarsfluit, die soms instemmend mee bromt, maar haar ook regelmatig tegenspreekt. De fluitiste reageert daarop met een woedeaanval en door het geluid dat de twee antagonisten daarbij maken, vraag ik me af welke afschrikwekkende creaturen ik na afloop van de voorstelling in donker Amsterdam tegen het lijf zal lopen. Ik besluit alvast het traject van het Muziekgebouw naar het Centraal Station, één hele halte, per tram af te gaan leggen.

De eerste helft van musikFabrik

 Net als het echte heelal, staat dat van Rebecca Saunders niet stil. Als sterren en planeten draaien de musici alleen of in kleine groepjes om het publiek heen. Een enkele botsing is daarbij niet te voorkomen. Dat geeft bijzondere klankverhoudingen binnen het ensemble. Een dwarsfluit in je linkeroor overstemt een drummer op het podium, terwijl de trompettist op het podium zowel het publiek als de overige musici van hun stoel – of gereserveerde staanplaats – blaast. Jammer dat de solo-trompet hier enkel is ingezet om een kunstje hoog en hard te laten horen. Ik weet hoe moeilijk het is om dat zuiver te doen, maar op mij komt het te schreeuwerig over. De PVV-stemmer die luidruchtig verkondigt dat alles wat hij niet begrijpt, maar kapot moet worden gemaakt. Die hoef ik in de concertzaal niet tegen te komen. Gelukkig beperkt de piccolo zich tot enkele uithalen naar boven en blijft het gillen achterwege.

 Stasis, het werk voor zestien solisten, uitgevoerd door het achttienkoppige musikFabrik kabbelt zo vijftig minuten voort. Jammer dat er zich geen ruimte onder de zaal bevindt, anders had er ook een onderwereld geschapen kunnen worden. De fagot die als Balrog de trompet van het podium jaagt, had ik bijvoorbeeld een mooie toevoeging gevonden. Of de trombone die een kurk in de piccolo stopt. Het had de strijd tussen goed en kwaad, hoog en laag, een extra impuls gegeven. Nu is vijftig minuten net iets te lang. Er zit meer dynamiek in de spelers dan in het werk. Dat is jammer, omdat de opzet zo goed is. Elke luisteraar in de zaal is namelijk even het middelpunt van zijn eigen universum en het lijkt zelfs alsof je invloed kunt uitoefenen op de sterren en planeten die, soms zo dichtbij dat je ze aan kunt raken, soms onbereikbaar hoog, om je heen draaien.

 Volgens het programmaboekje is ook de dood, in de vorm van stilte, nadrukkelijk in het werk aanwezig. Dat ben ik toch niet helemaal met tekstschrijver Paul Janssen eens. Er sterft niets in de door Saunders en musikFabrik gecreëerde wereld. Niet in de zin dat er iets verloren gaat. Alle materie wordt direct opnieuw gebruikt in een eeuwig doorgaande beweging van wedergeboorte. Er is geen overgang tussen leven en dood, klank en stilte. Stilte is ook klank en daarmee is dood tegelijk leven. Althans in mijn wereld. En niemand heeft me verboden de vraag Welke klank maak je als eerste in een lege ruimte eerst zelf te beantwoorden alvorens naar de muziek te luisteren. Dat is minimaal één muzikant met me eens. Zo niet, dan vertel ik iedereen bij Calefax dat hij is vreemdgegaan.

De tweede helft